Travnik je naseljeno mjesto i sjedište istoimene općine u centralnom dijelu Bosne i Hercegovine, 90 km zapadno od Sarajeva. U općini Travnik živi oko 57.000 stanovnika. Poznat je po tome što je bio prijestolnica osmanskih vezira od 1686. do 1850. godine.
Travnik se nalazi vrlo blizu geografskog centra Bosne i Hercegovine. Rijeka Lašva protiče kroz grad, od zapada prema istoku, prije svoga ušća u rijeku Bosnu.
Grad Travnik se nalazi u velikoj lašvanskoj dolini, koja povezuje dolinu rijeke Bosne na zapadu sa dolinom rijeke Vrbas, na istoku.Travnik leži na nadmorskoj visini od 514 m. Njegovo najistaknutije geografsko obilježje su planine Vilenica i Vlašić, sa nadmorskom visinom od 1943 m.
Glavnina površine Vlašića je u nekoliko općina: Travnik, Kotor-Varoš, Skender Vakuf, Dobretići, Vitez i Zenica. Prostire se u pravcu jugoistok – sjeverozapad, Između linije Zenica –Travnik (jugoistok) i Kotor-Varoš – Skender Vakuf (sjeverozapad). Na njegove padine prelaze u nekoliko podvlašićkih platoa, od kojih su najprostraniji Vitovljanski, Korićanski i Imljanski, te Petrovo Polje. Turističkoj zaravni na Babanovcu (ispod Paljenika), od okolnih gradova, najbliži je Travnik.
Na užem području Vlašića klima je planinska, a u na nižim lokacijama riječnih dolina – umjereno kontinentalna. Prosječna zimska temperatura je 1°C, dok prosječna ljetna temperatura iznosi 14,2 °C. U zimskom periodu, snježne padavine obiluju sa prosječnom pokrivenošću snijega do 5 mjeseci, koji ima visinu 1,5-2,1 metara.
U lokalnom stanovništvu se vijekovima prenosi uvjerenje da je planina imenovana po čobanskim nomadima Vlasima (kako se nazivaju u Bosni). Oni su tu živjeli i uzgajali svoja stada od pada Rimskog Carstva i ostali do kraja 19. vijeka.
Akademik Marko Vego i njegovi istomišljenici pretpostavljaju da su nomadski Vlasi ustvari romanizirani potomci starih Rimljana i drevnih ilirskih plemena. Oni su recepturu pravljenja vlašićkog sira, jednog od zaštitnih znakova planine Vlašić, donijeli sa jednog od njihovih beskrajnih putovanja, oko 1000-te godine nove ere. Vlašićki sir je jedan od najboljih ovčjih sireva, koji se čuvaju u specijalnoj slanoj salamuri. Izvorno se siri svježe ovčije mlijeko, ali u novije vrijeme i uz primjese kravljeg. U oba slučaja, faza dozrijevanja mu traje oko tri mjeseca. Vlasi prenose tradiciju na stočare s okolnih planina. Danas, Vlašićki sir se proizvodi samo na kontrolisanim pašnjacima i rekonstrukcijom recepte dobija svoj izvorno-tradicionalni kvalitet.
Pored Vlašićkog sira, postoje još dva vlašićka brenda: bosansko-hercegovački pas ovčar (popularni Tornjak) i ovca pramenka. Ovog psa su Vlasi selekcionirali više od 1000 godina, braneći ovce tokom ispaše. Vlašić je jedno od mjesta porijekla bosanskog planinskog psa Tornjaka (torni- acca = ‘okrenuti ovdje, u starom neolatinsko-vlaškom jeziku), a selektiran je za čuvanje stoke od vukova i medvjeda. Vlašićka pramenka (divička i dubska) je izdanak bosanskih i hercegovačkih autohtonih pasmina ovaca.
Historija
U vrijeme srednjovjekovne bosanske države na ovom području je postojala srednjovjekovna župa Lašva. Ona se prvi put spominje 1244. godine u popisu biskupskih posjeda. Župa se protezala na cijeli kraj dolinom rijeke Lašve i njenih pritoka, a u upravnom pogledu pripadala je Gornjoj Bosni.
Drugi put je spominje bosanski kralj Tvrtko I 1380. godine u pismu Hrvoju Vukčiću, kojim ga postavlja za velikog vojvodu i daruje mu kao leno: Bilu, Trebeušu i Lupnicu u župi Lašva.
Krajem 14. vijeka župom je upravljao bosanski plemić Batalo koji je bio i dvorski dostojanstvenik sa titulom “tepčija”, odgojitelj mladih plemića. Živio je u vrijeme slabljenja bosanske države, a za vrijeme vladavine kralja Dabiše, Jelene Grube i u početku vladavine Ostoje. Batalo je držao u svojim rukama i tvrđavu Toričan, čije ruševine postoje i danas kod sela Varošluk u blizini Turbeta, iz kojeg je gospodario cijelim krajem.
Treći značajan pomen župe je u vrijeme hrvatsko-ugarskog kralja Sigismunda, približno 1400. godine, kojom velikašu Vuku (iz župe Lašva, sinu Nikole Drusića iz Guče Gore) dodjeljuje kao nagradu imanje Paka (današnji Pakrac) u Slavoniji.
Sam grad Travnik prvi put se spominje 1463. godine u vezi s događajima koji su doveli do propasti bosanskog kraljevstva. Prvi ga spominje Dursun-beg koji je pratio sultana Mehmeda II u njegovom pohodu na Bosnu. On doslovno kaže: “Idući sultan Mehmed II prema Jajcu zaustavi se u Travniku”. Prema narodnoj predaji, na mjestu gdje se sultan zaustavio da klanja danas se nalazi “Šarena Džamija” ili “Sulejmanija”.
Travnička tvrđava (kaštel) podignuta je prije dolaska Turaka s ciljem odbrane, pošto su Osmanlije sve dublje prodirali u kraljeve posjede. Vjerovatno je izgrađena za vrijeme bosanskog kralja Tvrtka II ili Ostoje, a potom dograđivana i proširena za vrijeme Stjepana Tomaša. Da je grad građen u vrijeme bosanske samostalnosti potvrđuje i činjenica, što je građen kao i ostali utvrđeni bosanski gradovi kasnog srednjeg vijeka. Pošto je Travnik, nakon konačnog pada pod Osmanlije, brzo ostao iza glavnih borbenih linija, jer su Osmanlije prodrli daleko na zapad, grad je ostao sačuvan u svom izvornom obliku.
Godine 1878-e, tursku posadu u tvrđavi zamijenit će austrougarski vojnici pod komandom vojvode Wirtenberga. Nova monarhija donijela je u travnički kraj, osim industrijalizacije, i dah srednjoevropske arhitekture, muzike, običaja, jezika.
Time se upotpunjava ona slika o Travniku kao mjestu susretanja Orijenta i Okcidenta.
U doba Kraljevine Jugoslavije izgled grada se nije bitnije mijenjao, a u socijalističkom periodu, uz urbanizaciju i razvoj industrije, razvija se osebujni avangardni izraz u pozorištu i muzici, i pamte se brojni uspješni sportisti.
Nacionalni spomenici
Na listi nacionalnih spomenika Bosne i Hercegovine za općinu Travnik se nalaze sljedeći spomenici:
″Batalova grobnica u Turbetu kod Travnika″ (arheološko područje),
″Crkva svetog Mihovila u Ovčarevu kod Travnika″ (historijska građevina),
″Crkva Uspenja presvete Bogorodice u Travniku sa pokretnom imovinom″ (graditeljska cjelina),
″Džamija u Gornjoj Čaršiji (džamija Mehmed-paše Kukavice, Hadži-Alibegova džamija) i Sahat kula u Gornjoj čaršiji u Travniku″ (graditeljska cjelina),
″Jeni (Hasan-agina) džamija″ (graditeljska cjelina),
“Jevrejsko groblje u Travniku” (grobljanska cjelina)
″Kulturni pejzaž na Plavoj vodi u Travniku″,
″Muzička škola u Travniku″ (historijska građevina),
″Nebo, Han Bila″ (arheološko područje (neolitsko naselje)),
″Ostaci rimskog naselja, kasnoantičke bazilike i grobnice na Crkvini u Varošluku, Turbe″ (arheološko područje),
″Sahat kula na Musali″ (historijski spomenik),
″Stari grad u Travniku″ (graditeljska cjelina),
″Turbeta pod lipom ili turbe Abdulah-paše, Dželal-paše i Perišan Mustafa-paše sa česmom″ (graditeljska cjelina),
″Varoška džamija u Travniku″ (graditeljska cjelina),
″Zgrada nekadašnjeg Samostana u Travniku i škole časnih sestara milosrdnica″ (historijska građevina),
″Zgrada Oficirskog doma″ (historijska građevina),
″Šarena (Sulejmanija) džamija″ (graditeljska cjelina),
Mjesto i ostaci džamije sa mejtefom u Bandolu kod Guče Gore (graditeljska cjelina).
Plava voda u Travniku
Plava voda je nacionalni spomenik u Travniku, Bosna i Hercegovina. Čine ga mezarje na Derventi sa turbetom travničkog muftije Mehmed efendije i njegove supruge Ajiše i objekat Lutvine (Rudolfove) kafe.
Nalazi se u naselju Šumeće u kojem izvire Plava voda, koja se uz potok Hendek ulijeva u rijeku Lašvu. Najzanimljivija lokacija na Plavoj Vodi je Lutvina kafa, mala kafana koju je 18.juna 1887. godine posjetio Rudolf Habsburgovac, pa se od tada koristi i naziv Rudolfova kafana jer je on darovao novac da se kafana obnovi. Servira se na tradicionalnom servisu. Upravo na ovom mjestu 1807. godine počinje, i sedam godina kasnije završava, radnja romana “Travnička hronika” Ive Andrića.
Iza ove kafane nalazi se monumentalno turbe travničkog muftije Mehmed efendije i njegove supruge Ajiše, što sve zajedno predstavlja muzej na otvorenom prostoru.
Prostor je nekad obilovao mlinovima, vodenicama i drvenim stupama, koje su tucale hrastovu koru potrebnu za štovljenje kože u brojnim travničkim kožarama. Akumulaciono jezero i hidroelektrana su ovdje proizvodili prvu struju za Travnik.
Kulturni pejsaž Plava voda proglašen je za nacionalni spomenik Bosne i Hercegovine.